Αρχαιολογικοί χώροι

Στην ελληνική πλευρά δύο χώροι συγκεντρώνουν τις περισσότερες πιθανότητες για να διεκδικήσουν τη θέση της ιστορικής Γορτυνίας. Η θέση Δρέβενο στην Αξιούπολη, όπου έχουν βρεθεί μέσα στους κήπους των κατοίκων λιγοστά όστρακα του 4ου αιώνα πΧ, καθώς και ο αρχαιολογικός χώρος με τον οικισμό και τα αξιόλογα ταφικά μνημεία στην Τούμπα Παιονίας. Και οι δύο οικισμοί βρίσκονται εκτεθειμένοι από τη γεωγραφική τους θέση και χωρίς φυσική προστασία στην είσοδο των στενών στη δυτική πλευρά του Αξιού. Η θέση τους αναμφίβολα αποτέλεσε εύκολο στόχο για τον εισβολέα και δικαιολογεί την υποταγή στο Σιτάλκη. Ενδέχεται μία από τις δύο θέσεις να ταυτίζεται με τη Γορτυνία. Ετυμολογικά το όνομα της Γορτυνίας συνδέεται με την πόλη της Γόρτυνας στην Κρήτη.

Οι πρώτες ενδείξεις κατοίκησης του χώρου της Αξιούπολης προέρχονται από το σημαντικό νεκροταφείο της εποχής σιδήρου και των πρώιμων αρχαϊκών χρόνων, όπου έχει εντοπισθεί -και μικρό τμήμα του έχει ανασκαφεί- στη θέση Μπαϊρια στο δρόμο για την Πηγή. Το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο της τέχνης για την εποχή του δείχνει αξιόλογη ανάπτυξη και πλούτο. Η σύγχρονη οικοδομική δραστηριότητα έχει καλύψει την έκταση του οικισμού και έχει καταστρέψει τις επιχώσεις του. Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες μιλούν για τάφους και ευρήματα ιστορικών χρόνων από το χώρο της σύγχρονης Αξιούπολης. Προς το παρόν όμως λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι για να ολοκληρωθεί η ιστορική πορεία από την προϊστορία ως τα κλασικά χρόνια.

Δυτικά και νότια από το Νέο Γυναικόκαστρο βρίσκεται η Ευρωπός. Η αρχαία πόλη της Ευρωπού παρουσιάζει συνεχή κατοίκηση από τον 6ο π.Χ. αιώνα και βρίσκεται περίπου 1 χλμ. νοτιοδυτικά από τη σημερινή. Εδώ βρέθηκαν σημαντικά ταφικά μνημεία των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων, καθώς και ο περίφημος Κούρος της Ευρωπού, μοναδικός στη Βόρεια Ελλάδα. Σήμερα μπορείτε να τον δείτε στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Κιλκίς.

Στην κοντινή Τούμπα, επίσης, εικάζεται ότι υπήρχε κάποιο κέντρο της Μακεδονικής κυριαρχίας εκείνης της εποχής, αφού έχουν βρεθεί ενδιαφέροντες μακεδονικοί τάφοι που πιστοποιούν, εξάλλου, την ελληνικότητα του χώρου εδώ και 2500 χρόνια.

Τα στοιχεία για την πόλη της Ευρωπού προέρχονται στη συντριπτική τους πλειοψηφία από το νεκροταφείο της αρχαίας πόλης. Η αποκάλυψη τμήματος της νεκροπόλης της Ευρωπού μετέτρεψε τους τάφους των πολιτών της σε "λαλούντα" μνημεία /σύμβολα της ανάπτυξης, του πολιτισμού και της ιστορίας της πόλης τους. Οι αρχαιότερες ενδείξεις κατοίκησης της πόλης προέρχονται από τον προϊστορικό οικισμό στην καρδιά του σημερινού Δήμου Ευρωπού.

Κορυφαίο εύρημα των αρχαϊκών χρόνων, όχι μόνο για την Ευρωπό, αλλά από ολόκληρη την περιοχή του νομού, αποτελεί ο Κούρος. Πρόκειται για ένα γλυπτό υπερφυσικού μεγέθους, νεαρού άνδρα, στον αγαλματικό τύπο του Κούρου. Είναι προϊόν νησιώτικου και πιθανότατα κυκλαδίτικου εργαστηρίου, όπως φανερώνει η σύσταση προέλευσης του μαρμάρου. Χρονολογείται στα τέλη του 6ου αι πΧ και μπορεί να θεωρηθεί από τα οψιμότερα παραδείγματα της σειράς των Κούρων, επειδή τα χέρια και τα πόδια έχουν σχεδόν αποκολληθεί από το σώμα. Παριστάνεται με κοντά μαλλιά, χωρίς τη χαρακτηριστική κόμμωση των υπολοίπων. Προφανώς περνούσε "επιτάφιο σήμα", σύμφωνα με το έθιμο της εποχής, επιφανούς Ευρωπαίου πολίτη ντόπιου ή και αποίκου από τη Νότια Ελλάδα, εγκατεστημένου στην πόλη .Η ανεύρεση του επιβεβαιώνει τις πρώιμες εμπορικές και κοινωνικοοικονομικές σχέσεις της Ευρωπού με τις υπόλοιπες πόλεις. Μάρτυρες αυτών των σχέσεων είναι τα όστρακα-κομμάτια αγγείων -κορινθιακής ή αττικής μελανόμορφης και ερυθρόμορφης εισαγμένης κεραμικής που αποκαλύπτει η ανασκαφική έρευνα. Στη διάρκεια του 5ου-4ου αι. πΧ, φαίνεται ότι ήταν από τις πλέον αναπτυγμένες και οχυρές πόλεις της Βοττιαίας. Για το λόγο αυτό ο Σιτάκλης κατέβαλε προσπάθεια να την εκπορθήσει και να εξασφαλίσει έτσι το στρατιωτικό έλεγχο της περιοχής. Η ανεπιτυχής προσπάθεια του Θράκα εισβολέα υποδουλώνει την ύπαρξη ισχυρού τείχους που ενίσχυε την όντως οχυρή θέση της πόλης.

Η πλειονότητα των τάφων είναι ακτέριστοι. Υπάρχουν και τάφοι κτερισμένοι με αγγεία, όπλα, εργαλεία, ειδώλια, κοσμήματα και νομίσματα, λακκοειδείς και κεραμοσκεπείς, που αποδεικνύουν την ομογένεια των ταφικών εθίμων και πρακτικών με την υπόλοιπη Μακεδονία. Η ποικιλία των κτερισμάτων επιτρέπει να προσεγγίσουμε την καθημερινή ζωή, τις ασχολίες και τις μεταφυσικές δοξασίες των ανθρώπων. Τη φιλαρέσκεια, γυναικείο γνώρισμα όλων των εποχών, αποκαλύπτουν ευρήματα τέφων: πυξίδες- συγκεκριμένο είδος πήλινων αγγείων- στα οποία τοποθετούσαν οι γυναίκες τα κοσμήματά τους, μολύβδινες θήκες για καλλωπιστικές κρέμες "ψιμύθια", κοσμήματα όλων των τύπων από χρυσό ή άργυρο.

Ανασκαφή που έγινε τον Αύγουστο του 1984 από την ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, στη ΝΑ πλευρά κάτω από το κάστρο έφερε στο φως ενδιαφέροντα αρχαιολογικά ευρήματα. Αφορμή για την ανασκαφή στάθηκε η βαθειά άροση με την οποία ήρθαν στο φως τεφροδόχα αγγεία με χάλκινα κτερίσματα που ανήκουν στους κατοίκους του οικισμού. Συγκεκριμένα πρόκειται για το νεκροταφείο του οικισμού που έχει τη μορφή ενός μεγάλου τύμβου από λιθοσωρό που καλύπτει τεφροδόχα αγγεία.

Στην ανασκαφή του 1984, έγιναν τρεις τομές και βρέθηκε μια ταφή και 70 περίπου αγγεία που περιείχαν ισάριθμες καύσεις νεκρών. Τα περισσότερα ήταν αμφορείς οινοχόες που είχαν για κάλυμμα μικρότερα αγγεία, συνήθως σκύφους. Η διακόσμησή τους είναι απλή, σχεδόν γεωμετρική, δηλαδή οριζόντιες αυλακώσεις στο σώμα ή χαρακτά τρίγωνα σε ακτινωτή διάταξη γύρω από το λαιμό, αλλά υπάρχουν και πολλά ακόσμητα.

Εντύπωση προκαλεί η ποικιλία των κτερισμάτων που συνόδευαν τους νεκρούς, ίσως ενδεικτική του φύλου τους. Σε μια κατηγορία ανήκουν κοσμήματα, όπως χάλκινα σπιράλ βραχιόλια, δακτυλίδια με διπλή σπειροειδή απόληξη, περιλαίμια από στριφτό σύρμα, καθώς και ένα πλήθος από χάλκινα εφηλοειδή επίχρυσα αντικείμενα που θα πρέπει ν' αποτελούσαν διακόσμηση ενδυμάτων. Στην κατηγορία αυτή ξεχωρίζει ένα μοναδικό μικρό χρυσό δακτυλίδι.

Σε μια άλλη κατηγορία ανήκουν τα σιδερένια όπλα, συνήθως ξίφη και μαχαιρίδια που προφανώς ανήκουν σε άνδρες. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι χάλκινοι διπλοί πέλεκεις που βρέθηκαν στην ανασκαφή και θυμίζουν αντίστοιχους από την μινωική Κρήτη.

Σημαντικός αρχαιολογικός χώρος για το νομό Κιλκίς είναι κι αυτός που αποκαλύφθηκε στο Παλατιανό, έναν μικρό οικισμό βόρεια του Κιλκίς. Στο χώρο βρέθηκαν ερείπια μεγάλης μακεδονικής πόλης των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Η πόλη ενδεχομένως να ταυτίζεται με το αρχαίο Ίωρον. Οι ανασκαφές στο Παλατιανό ξεκίνησαν το 1961 κι έχουν φέρει ως τώρα στο φως τέσσερα εντυπωσιακά αγάλματα, που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κιλκίς, ενώ αντίγραφα τους υπάρχουν στο χώρο που ανακαλύφθηκαν. Βρέθηκαν επίσης ερείπια κτισμάτων, ναΐσκων, καθώς και το νεκροταφείο της πόλης. Ο χώρος του Παλατιανού είναι επισκέψιμος μόνο μετά από συνεννόηση με την Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Στο μέσο μια πεδιάδας, δυτικά του Κιλκίς, υψώνεται το «καλαμπάκ» ή «Κάστρο» ή «Λαζαρίτσα» του Χωρυγίου. Ένα επιβλητικό μεγαλιθικό μνημείο προϊστορικών χρόνων. Ο λόφος στεφανώνεται κυκλικά από βράχο σαν φυσική ακρόπολη. Υπάρχουν λείψανα οικισμού και στους πρόποδες απλώνεται νεκροταφείο κιβωτιόσχημων τάφων, πιθανότατα κλασικών χρόνων.

Σύμφωνα με τους ιστορικούς, στο σημείο αυτό ήταν η θέση του ρωμαϊκού σταθμού «Ταυρίανα», που εξυπηρετούσε τους οδοιπόρους που πορεύονταν κατά μήκος του Αξιού. Ο λόφος του Χωρυγίου συγκεντρώνει το ενδιαφέρον πολλών αναρριχητών.