Η Γουμένισσα και τα χωριά του Πάικου
Μέσα από πανέμορφες διαδρομές και ένα καταπληκτικό φυσικό τοπίο φθάνει κανείς στα χωριά του Πάϊκου, για απόλαυση της φύσης, ξεκούραση στα παραδοσιακά καφενεδάκια, κουβεντούλα με τους γέρους που απόμειναν στην περιοχή, δροσερό νερό από τις πηγές του βουνού και αγριοφράουλες που φυτρώνουν άφθονες στις πλαγιές.
Το Πάικο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον από πλευράς φυσικού κάλους και παραδοσιακού ορεινού βίου και αυτό οφείλεται στη γεωγραφική θέση του σε συνδυασμό με το υψόμετρο, τη μορφολογία και τη σύσταση του εδάφους, στοιχεία που χάρισαν στην περιοχή κάποια αρκετά σπάνια χαρακτηριστικά, που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο για τη ζωή και την εξέλιξη της ανά τους αιώνες.
Όλα τα χωριά πνιγμένα στο πράσινο έχουν κοινά χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας. Τα σπίτια, τα στενά δρομάκια, οι εκκλησίες, οι πλατείες, οι θέσεις θέας, τα σχολεία, αναδεικνύουν το τοπικό χρώμα.
Γουμένισσα
Η Γουμένισσα είναι η έδρα του ομώνυμου Δήμου κτισμένη στους πρόποδες του Πάικου. Στενά δρομάκια, παλιά παραδοσιακά σπίτια, άφθονα νερά, δείγματα προβιομηχανικής τεχνολογίας, η παράδοση των κρασιών ανωτέρας ποιότητας και η μουσική των ''χάλκινων '' οργάνων από αυτοσχέδιες μπάντες συνοδεύουν τη φήμη αυτής της πόλης.
Πολύ κοντά στην πόλη της Γουμένισσας υπάρχει ένας χώρος κατάφυτος από πλατάνια και δρύες. Τον διασχίζουν δύο ποτάμια που σχηματίζουν μικρούς καταρράκτες και δίνουν μια ιδιαίτερη ομορφιά στο τοπίο. Έργα αναψυχής εναρμονισμένα με το περιβάλλον προσφέρουν στον επισκέπτη ξεκούραση, θέα, περιπάτους σε μεγάλες γέφυρες από κορμούς δέντρων και μία εντυπωσιακή ποικιλία σπάνιας χλωρίδας
Στις ανατολικές και νοτιοανατολικές πλαγιές του Πάικου σε εκτάσεις ημιορεινές, αλλά και πεδινές, βρίσκονται μια σειρά από χωριά που τα περισσότερα συγκεντρώνουν μεγαλύτερο πληθυσμό τους καλοκαιρινούς μήνες.
Κάρπη
Η Κάρπη, λίγο παραπάνω, είναι ένας παρόδιος οικισμός κτισμένος πάνω σε οροπέδιο με το χαρακτηριστικό μαύρο ρέμα να τρέχει στο νοτιοδυτικό τμήμα του χωριού, η κοίτη του οποίου πράγματι έχει μαύρο χρώμα. Η Κάρπη είναι χτισμένη σε υψόμετρο 380μ. στους ανατολικούς πρόποδες του Πάικου, σε απόσταση 5χλμ απο τη Γουμένισσα. Η παλαιότερη ονομασία της είναι ΤσέρναΡέκα (Μαύρο Ποτάμι), από το μαύρο χρώμα που έχει η κοίτη του ρέματος που ρέει στο νοτιοδυτικό τμήμα του χωριού. Κατά τον 15ο αιώνα στην περιοχή υπήρχαν 4 οικισμοί. Παρ' όλο που οι οικισμοί αυτοί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ανήκαν στις προνομιούχες περιοχές, εν τούτοις δέχονταν επιδρομές από διάφορες τουρκικές ομάδες, γεγονός που τους οδήγησε στη συνένωση και τελική εγκατάσταση στον οικισμό Τσέρνα Ρέκα. Σήμερα στην Κάρπη κατοικούν λιγότερα από 400 άτομα, που ασχολούνται κυρίως με την καλλιέργεια σιτηρών, καπνού και οπωροφόρων δέντρων. Τα σπίτια χτίστηκαν κυρίως τη δεκαετία του '50 με υλικά την πέτρα, τα πλιθιά και το ξύλο.
Σκρα
Λίγο πιο βόρεια βρίσκεται το ιστορικό χωριό Σκρα. Το ιστορικό χωριό Σκρα είναι χτισμένο στην ΒΑ πλευρά του Πάικου και σε υψόμετρο 520μ. Το παλιό όνομα του χωριού ήταν "Λουμνίτσα" και φαίνεται για πρώτη φορά καταγεγραμμένο το 1452, αν και ευρήματα της ρωμαϊκής εποχής παραπέμπουν στο πολύ μακρινό παρελθόν του χωριού, που καθιστά "αινιγματική " την καταγωγή των κατοίκων του. Η παράδοση θέλει το σημερινό χωριό να προέρχεται από την συνένωση δέκα μικρών οικισμών της περιοχής, που κατέφυγαν εκεί για να προστατευτούν από τις επιδρομές των Τούρκων. Ο 20ος αιώνας μπαίνει φέρνοντας μαζί του βαριά σύννεφα για την περιοχή. Πολύ νωρίς, στα πρώτα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα, το Σκρα γίνεται θέατρο βίαιων συγκρούσεων και τόπος θυσίας αγωνιστών. Πήρε τ' όνομά του από την κοντινή κορυφή Σκρα ντι Λέγκεν που στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο αποτέλεσε το πεδίο μιας μάχης (Μάχη Σκρα-Ραβινέ, 1918) καθοριστικής για την πορεία του Ελληνικού κράτους. Ήταν μια περιοχή βαριά οχυρωμένη, με λαβύρινθο από χαρακώματα, που εθεωρείτο απόρθητη. Η επιτυχημένη άλωσή της ανατέθηκε από το Γάλλο στρατηγό Γκυγιώμα στις ελληνικές δυνάμεις. Στο Σκρα, που είναι κτισμένο στη Β.Α πλευρά. του Πάικου θα βρει κανείς λίγους κάτοικους, ωστόσο είναι ένας τόπος όπου τα έθιμα και οι δοξασίες του παρελθόντος είναι και σήμερα ζωντανά.
Γρίβα και Καστανερή
Σε αρκετό υψόμετρο, μέσα από καστανιές, συναντάει ο επισκέπτης τη Γρίβα και την Καστανερή, πανέμορφα χωριά, άφθονη βλάστηση. Η Γρίβα, που κατοικείται από το 817, απέχει μόλις 5 χιλιόμετρα από τη Γουμένισσα. Παραδοσιακές δεντροκαλλιέργειες, κτηνοτροφία και προϊόντα του δάσους είναι η ασχολία των κατοίκων. Τα παλαιότερα κτίσματα του γραφικού αυτού οικισμού έχουν φρουριακό χαρακτήρα με λιθόκτιστο περιμετρικό τοίχο, που μαρτυρεί το χαρακτήρα αυτής της περιοχής τα παλαιότερα χρόνια.
Πάικο
Πίσω η πεδιάδα απομακρύνεται, χαμένη μέσα στα σύννεφα και στην ομίχλη. Η άσφαλτος τελειώνει, δίνει τη θέση της στην γοητεία του δασικού δρόμου. Καφεκίτρινα ξερόκλαδα οξυάς, ξεκολλούν με το φύσημα του αέρα από τα κλαδάκια τους, λικνίζονται με χάρη και ακουμπούν μαλακά στο χώμα τον τελικό τους προορισμό. Δεκάδες ολόφρεσκα μανιτάρια του είδους Coprinuscomatus στα ρείθρα του δρόμου. Το δάσος αραιώνει, τις πυκνές οξυές διαδέχονται ειρηνικά λιβάδια, ένα ήσυχο ρέμα κυλάει τα πεντακάθαρα νερά του ανάμεσα τους. Άφθονες φτέρες γεμίζουν ολόκληρες πλαγιές με τα ζεστά καφετιά τους χρώματα, γλυκαίνουν το τοπίο. Το Πάικο σιγά-σιγά ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια του επισκέπτη με τα πυκνά υπέροχα δάση του, τις ρεματιές, τα γάργαρα νερά και τα λιβάδια του. Προσιτό, ειρηνικό και πανέμορφο. Διασχίζοντας τον αυχένα, ένα διαφορετικό τοπίο ξανοίγεται μπροστά στα μάτια του επισκέπτη. Ορίζοντας ανοιχτός, χωράφια και λιβάδια, γύρω-γύρω κατάφυτες κορφές και το μέσον του οροπεδίου, τα Μεγάλα Λιβάδια. Βλαχοχώρι με πλούσια ιστορία και ακτινοβολία, το καλοκαίρι σφύζει από ζωή, ενώ το χειμώνα πολύ σπάνια βλέπει κανείς καπνό στις καμινάδες του.
Μεγάλα Λιβάδια
Τα Μεγάλα Λιβάδια είναι xτισμένα στις κορυφές του Πάικου, σε οροπέδιο, σε υψόμετρο 1200 μ. Είναι οικισμός που κατοικείται εποχιακά από κτηνοτρόφους και καλλιεργητές. Τα Μεγάλα Λιβάδια, φαίνεται πως αποτέλεσαν τον τόπο για το χτίσιμο του νέου χωριού των κυνηγημένων από τους Τούρκους ηπειρωτών γύρω στα 1770. Μαζί με τα Μικρά Λιβάδια, που ήταν ένας οικισμός ακριβώς απέναντι, αποτέλεσαν μέχρι και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, έναν από τους μεγαλύτερους βλαχόφωνους οικισμούς της Μακεδονίας. Μετά την απελευθέρωση εντάσσονται στην επαρχία Αλμωπίας ή Ενωτίας και σήμερα Παιονίας του νομού Κιλκίς. Οι πρώτοι οικιστές των Λιβαδιών φέρονται να είναι Γραμμοστιανοί από τη Γράμμοστα του όρους Γράμμου.
Η κωμόπολη αυτή καταστρέφεται στα τέλη του 18ου αιώνα, την ίδια περίοδο με την Μοσχόπολη από Τουρκοαλβανούς. Ένα μέρος των κτηνοτρόφων κατοίκων της βρίσκει καταφύγιο στις κορυφές του Πάικου. Η πρώτη προσφυγική Γραμμοστιανική ομάδα έστησε τις καλύβες της γύρω στα 1760 στη θέση "Πάσσιανα" ή "Καλύβια του Μπέλλη", εκεί όπου αργότερα δημιουργήθηκε και ο οικισμός των Μεγάλων Λιβαδίων. Αργότερα, μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης (1769), φθάνουν στα λιβάδια τα "Φαλκάρια" των Χατζηβρέττα και Τίκα. "Φαλκάρι" είναι ο αριθμός διευρυμένων πατριαρχικών οικογενειών με όλα τα περιουσιακά του στοιχεία (ζωικό κεφάλαιο). Αργότερα, με την ολοκληρωτική καταστροφή της Γράμμοστα γύρω στα 1800, φθάνουν και άλλα Φαλκάρια, όπως αυτά τα Χατζηστέργια και Ντούμα.
Το Φαλκάρι του Μπουγιουκλή έρχεται από το "Περιβόλι" της Πίνδου. Άλλα Φαλκάρια έρχονται από τη Σαμαρίνα. Γύρω στα 1840 και 1850 διαμορφώνεται ένας μεγάλος συνοικισμός με το όνομα Λιβάδια. Χωρίζεται σε διάφορες περιοχές ανάλογα με την καταγωγή του καθενός. "Μισσιάκανι", "Γραμμουστιάνλι", "Πιρβουλιάτε" (Περιβολιώτες) κτλ. Το χωριό, κύρια κτηνοτροφικό, παρουσίασε σημαντική οικονομική ανάπτυξη στις αρχές του αιώνα. Τα κοπάδια ξεχειμωνιάζανε στον κάμπο του Κιλκίς, Γιαννιτσών και Θεσσαλονίκης μέχρι και του Αγίου Γεωργίου και μετά μετακινούνταν στις βοσκές των Λιβαδίων μέχρι του Αγίου Δημητρίου. Στα 1889 αποτελούσε το οικονομικό κέντρο των γύρω Βλαχόφωνων χωριών των Μογλένων (Αρχάγγελος, Κούπα, Κάρπη, Σκρα, Χούμα). Κατά την απογραφή του 1913 είχε πληθυσμό 4.000 και αποτελούσε τον 9ο μεγαλύτερο οικισμό της Κεντρικής Μακεδονίας. Αποτέλεσε σημαντικό κέντρο του Μακεδονικού Αγώνα και της αντίστασης κατά των Γερμανών κακτητών. Το 1944 οι Γερμανοί κατέστρεψαν ολοσχερώς το χωριό και οι κάτοικοι του διασκορπίστηκαν στα πεδινά των γύρω νομών.
Σήμερα τα Μεγάλα Λιβάδια αρχίζουνε να ανακάμπτουν. Παρουσιάζουν κτηνοτροφική παραγωγή αλλά και γεωργική (ονομαστές είναι οι πατάτες τους). Κύρια όμως χρησιμοποιούνται σαν παραθεριστικός οικισμός από τους Μεγαλολιβαδιώτες των αστικών κέντρων. Οι μεγάλες γιορτές των Αγίων Αποστόλων (Σουμκέτρου) και της Παναγίας (Σταμαρία) αποτελούν ευκαιρία ανταμώματος των Μεγαλολιβαδιωτών.
