Σε μία από τις όμορφες πλαγιές του όρους Πάικου σε υψόμετρο 700 περίπου μέτρων και σε απόσταση 7χιλιομέτρων από τη Γουμένισσα, πάνω στον οικισμό Πεντάλοφο, βρίσκεται το Μοναστήρι του Οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.

Το Μοναστήρι είναι Μετόχι της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας Αγίου Όρους, έχει εξάρτηση και ομοιότητες μ'αυτό. Η δημιουργία και η ανάπτυξη της Μονής Οσίου Νικοδήμου επιτεύχθηκε με την έμπνευση, τους οραματισμούς και την εργώδη προσπάθεια του Ηγουμένου αρχιμανδρίτη Χρυσοστόμου και της αρχικής τριμελούς ομάδας νέων που τον πλαισίωναν.Το 1981 θεμελιώθηκε το Καθολικό της Μονής -κεντρικός ναός- με την παρουσία τριών Μητροπολιτών. Είναι ένας ναός αφιερωμένος στον Άγιο Νικόδημο (το ισόγειο τμήμα είναι αφιερωμένο στους Αγίους Ραφαήλ, Νικόλαο και Ειρήνη).

Εκεί για πρώτη φορά μεταφέρθηκε εκτός Αγίου Όρους η ιερή κάρα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, προστάτη της Μονής, μιας μεγάλης προσωπικότητας του νεώτερου ελληνισμού, του πολυγραφότερου εκκλησιαστικού συγγραφέα του 18ου και του 19ου αιώνα. Ο Νάξιος στην καταγωγή Άγιος Νικόδημος, ο Αγιορείτης ήταν ο λόγιος και σοφός διδάσκαλος της Τουρκοκρατίας, ο διδαχος του υπόδουλου ελληνισμού που με τα βιβλία του έθρεψε πνευματικά γενιές ολόκληρες ραγιάδων, που θωράκισε τους Ρωμιούς και τους προστάτευε από τους δύο σοβαρούς κινδύνους εκείνης της εποχής, τον εξισλαμισμό και τον εκλατινισμό.

Η Ιερά μονή Παναγιάς στη Γουμένισσα είναι ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια της Μακεδονίας ενώ ιστορικά αποτέλεσε το μεγαλύτερο θρησκευτικό κέντρο της περιοχής σε ολόκληρη την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1430-1912).

Άλλωστε με επίκεντρο την Μονή δημιουργήθηκε και η μικρή ομώνυμη πόλη που αποτελεί και την έδρα της νεοσύστατης (από το 1991 μ.Χ.) Μητρόπολης Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως & Πολυκάστρου.

Η εκκλησία της Παναγίας της Γουμένισσας με τη θαυματουργή εικόνα βρίσκεται μέσα στην πόλη της Γουμένισσας και αξίζει κανείς να την επισκεφθεί.

Θεωρείται ότι ήταν καθολικό μοναστήρι, που στον 14ο αιώνα παραχωρήθηκε στην Μονή του Αγίου Όρους. Η σημερινή εκκλησία κτίσθηκε το 1802. Το 1837 ανακαινίσθηκε το ιερό, ενώ στα μέσα του 19ου αιώνα επεκτάθηκε προς τα δυτικά. Στο εσωτερικό της εκκλησίας, η οποία ανήκει στον τύπο της τρλικλιτης ξυλόστεγης Βασιλικής, με πολυγωνική αψίδα Ιερού από λαξευτή πέτρα, υπάρχει ένα εξαιρετικό ξυλόγλυπτο σύνολο (τέμπλο κιβώτιο Αγίας Τράπεζας, προσκυνητάρι).

Στο προσκυνητάρι είναι τοποθετημένη η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που καθιστά το ναό σημαντικό λατρευτικό κέντρο.

Τρίκλιτος, βασιλικού ρυθμού, χτισμένος το 1864. Ονομαστή είναι η εικόνα του Αγίου Γεωργίου με παραστάσεις από το μαρτύριό του. Υπάρχουν εικόνες του 1825 και το τέμπλο του ναού είναι μαρμάρινο.

O Άγιος Τρύφωνας, προστάτης της αμπελουργίας τιμάται στην αμπελουργική Γουμένισσα. Το Κουρμπάνι του Αγίου Τρύφωνα διοργανώνεται κάθε πρώτη Φεβρουαρίου στο εκκλησάκι του Αγίου Τρύφωνα. Στην αυλή της εκκλησίας στήνεται μαγειρειό με καζάνια από εθελοντές μαγείρους και νωρίς το πρωί σφάζεται το μοσχάρι και βράζει σε μεγάλα καζάνια.

Μόλις το βραστό είναι έτοιμο, αμέσως μετά τη θεία λειτουργία, ο ιερέας το διαβάζει και κατόπιν μοιράζεται στον κόσμο. Τα ζώο-θυσία προσφέρουν οι πιστοί αμπελουργοί στον Άγιο Τρύφωνα για να προστατεύσει την παραγωγή τους.

Στη γιορτή παίρνουν μέρος και τα γνωστά πανελληνίως «Χάλκινα της Γουμένισσας» ενώ προσφέρεται στους παρευρισκόμενους υπέροχο κρασί Γουμένισσας.

Ιερά Μονή Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης

Ιδρύθηκε το 1992. Εντυπωσιακό το χειροποίητο ξυλόγλυπτο τέμπλο του παρεκκλησίου των Μυροφόρων που είναι έργο πατέρων της ιστορικής Σερβικής Μονής Ντέτσανι (14^ος αιώνας).

Υπάρχουν ιερά λείψανα των τριών Αγίων που φυλάσσονται στη Μονή και εκτίθενται σε προσκύνηση. Πληροφορίες: 23430 42104.

Κτισμένη το 1801 στο χωριό Γρίβα, που κατοικείται από το 817, η εκκλησία σώθηκε όταν το χωριό κάηκε από τους Τούρκους στις 15 Οκτωβρίου 1912.

Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική της οποίας τα δάπεδα ήταν αρχικά κατασκευασμένα με πέτρα δολομίτη, που αφθονεί στο Πάικο, και με την πάροδο των ετών με μαρμάρινες πλάκες κατά περίσταση. Ο χώρος του ναού φωτίζεται από τα πλαϊνά παράθυρα και από σειρά πολύλοβων παραθύρων πάνω από το Ιερό. Το κεντρικό κλίτος καλύπτεται από αμφίκλινη (σαμαρωτή) ξύλινη στέγη με κεντρική υπερύψωση, ενώ τα πλάγια κλίτη με μονόρρηκτη (επικλινή) ξύλινη στέγη.

Διασώζονται ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες παρότι διατηρήθηκε μόνο η αγιογράφηση της γυναικείας πλευράς του ναού.

Η Γρίβα απέχει μόλις 5 χιλιόμετρα από τη Γουμένισσα και πρόκειται για γραφικό οικισμό του οποίου τα παλαιότερα κτίσματα έχουν φρουριακό χαρακτήρα με λιθόκτιστο περιμετρικό τοίχο, που μαρτυρεί το χαρακτήρα της περιοχής τα παλαιότερα χρόνια.

Μια όμορφη και γραφική εκκλησία, που χρονολογείται στις αρχές του 19^ου αιώνα είναι ο Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στο Δροσάτο.

Χτισμένη με πέτρα, η μεταβυζαντινή αυτή εκκλησία λειτουργεί τα τελευταία χρόνια ως Μουσείο Βυζαντινής Αγιογραφίας, φιλοξενώντας εκπληκτικά αντίγραφα του εικονογραφικού θησαυρού του Αγίου Όρους.

Το Κουρμπάνι (που σημαίνει «θυσία») είναι ένα έθιμο με καταβολές από την αρχαιότητα, όταν οι Αρχαίοι Έλληνες θυσίαζαν ζώα στους θεούς για να τους εξευμενίσουν και για να έχουν αίσιους οιωνούς. To κυριότερο Kουρμπάνι των Ανατολικορωμυλιωτών Πολυκάστρου είναι αυτό που γίνεται προς τιμή του Αγίου Γεωργίου. Συνήθως ο Απρίλιος τυχαίνει πάντα σχεδόν την σαρακοστή και ο Αη Γιώργης γιορτάζεται τη 2η ημέρα του Πάσχα. Γι αυτό και το Κουρμπάνι γίνεται την Δευτέρα μετά την Κυριακή του Θωμά, επάνω στο λόφο του Αγίου Νεκταρίου, στο συνηθισμένο τόπο της θυσίας.

Άνδρες από κάθε γειτονιά σφάζουν ζυγούρια το πρωί και στη συνέχεια τα βράζουν. Στον τόπο αυτό οι κουρμπαντζήδες στήνουν ψησταριές και τραπέζια με διάφορα εδέσματα και ρέει άφθονο το τσίπουρο και το κρασί. Πολλοί επισκέπτονται το χώρο για να δοκιμάσουν τις νοστιμιές. Το απόγευμα, οι γυναίκες μαζεύονται σχηματίζοντας ημικύκλιο, κάθε μία απέναντι από το καζάνι της γειτονιάς της με τα μπαράτσια τους (μεταλλικά σκεύη).

Ο ιερέας ευλογεί τους παρευρισκομένους και λένε ευχές για καλές παραγωγές, υγεία και ειρήνη στον κόσμο. Κάποιο από τα χορευτικά τμήματα του Συλλόγου χορεύει χορούς της Ανατολικής Ρωμυλίας και στη συνέχεια μοιράζεται το κουρμπάνι. Το βραδάκι στην πλατεία της 28ης Οκτωβρίου υπάρχει πάντα μουσική και ακολουθεί γλέντι. (Από το αρχείο της Ελένης Χαμουρούδη)

Για γούρι και καλή τύχη και προστασία του χωριού από κάθε κακό, ένα κομμάτι αντίδωρο εμφυτεύεται και σφραγίζεται κάθε χρόνο, τη δεύτερη μέρα του Πάσχα, μέσα στον κορμό του πιο γέρικου δέντρου στο δρυόδασος της περιοχής.

Έτσι, το χωριό και οι φιλόξενοι και καταδεκτικοί κάτοικοί του προστατεύονται από τις κακοτοπιές και την κακοτυχία.

• Αρχαιολογικό Μουσείο Κιλκίς Ουτσκούνη 12, Κιλκίς, 61100, τηλ 2341022477
• Λαογραφικό Μουσείο Γουμένισσας, Γουμένισσα, Δημητρίου Κακάβου 18, τηλ 2343041362, 2343041525
• Λαογραφικό Μουσείο Κιλκίς, Αθ. Τσούντα 2, Κιλκίς, 61100 τηλ 2341022343
• Πολεμικό Μουσείο Κιλκίς, Λόφος Ηρώου, τηλ 2341076911
• Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αξιούπολης, Αξιούπολη, Παιονίας, 61400, τηλ 2343032971
• Λαογραφικό Μουσείο Άνω Σουρμένων Στ. Μουριών, 61003, τηλ 6947704410
• Έκθεση Παλαιοντολογίας Κιλκίς Λόφος Αγίου Γεωργίου Κιλκίς, τηλ 2341352103, 6972078442
• Μουσείο Α' Παγκοσμίου Πολέμου - Μάχης Σκρά , Σκρά, Παιονίας, 61400, τηλ 2343031656
• Λαογραφικό Μουσείο Γοργόπης, Γοργόπη, Παιονίας, 61400, τηλ 2343031656
• Μουσείο Αγροτικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Ευρωπός, Παιονίας, 61007, τηλ 2343062283
• Πινακοθήκη «της Τέχνης» οικισμός Μεταλλικού στο Δήμο Κιλκίς, 61100, τηλ. 2310 24217, 23410 28360 και 6944 244761